Hen Gipar y Glasgoed

Tra’n chwilio trwy gofrestrau plwyf Llanbeblig yn ddiweddar, deuthum ar draws cofnod bedydd merch o’r enw Isabel Salvage a fedyddiwyd ar y trydydd o Fawrth 1886. Merch ydoedd i John a Sarah Ann Salvage. Roedd yr enw yn un anghyffredin, ond yr hyn a ddaliodd fy sylw yn hytrach na’r enw oedd cyfeiriad y teulu, sef Pontrhythallt, Llanrug. Pam tybed roedd teulu o Lanrug am fedyddio eu merch fach yn Llanbeblig? Tybed ai oherwydd mai Saeson oeddent, ac mai yng Nghaernarfon yn unig yr oedd gwasanaethau Saesneg yn cael eu cynnal bryd hynny? Roedd y tad yn cael ei ddisgrifio fel “gamekeeper”, ond sut fath o gipar fyddai’n debygol o fyw ym Mhontrhythallt yn y cyfnod hwn?

Bu’n rhaid chwilio’r gwahanol gyfrifiadau i wybod mwy am y teulu, ond doedd dim son amdanynt ym mhlwyf Llanrug. Dyna roi cynnig ar blwyf Llanddeiniolen, gan fod Pontrhythallt yn rhannol yn y plwyf hwnnw hefyd, a’u cael yn byw yn y Ship, ar gongl y lôn fach sy’n arwain am Graig y Dinas. Yn 1891 roedd gan John Salvage bedwar o blant, ac yr oedd plwyfi genedigol y teulu yn dangos fel roedd y tad wedi symud gryn dipyn gyda’i waith fel cipar. Wrth gwrs, roedd yn draddodiad, ac yn beth eithaf call bryd hynny i gyflogi ciperiaid nad oedd ganddynt unrhyw gysylltiad â’r fro y byddent yn gweithio ynddi. Doedd y cipar ddim yn debygol o adnabod neb yn y fro, ac felly, gallai fod yn hollol ddi-duedd yn ei ymdriniaeth â’r gwahanol bobl a fyddai’n debygol o botsio!

Mae disgrifiad byr o’r cipar i’w gael yn llyfr Thomas Phillips ar ardal ei febyd, sef “Bro Deiniol”. “Brodor a osodai fraw ar fechgyn y fro. Gwelaf ef o flaen fy llygad yn cerdded yr heolydd ac ar draws y caeau. Dyn corffol o daldra canolig; a gerwinder yn argraffedig ar ei wedd; côt ddu, trowsus ffustion, a chap ar ei ben; bwtsias am ei goesau, gwn dau faril ar ei fraich, a chi graenus wrth ei sodlau. Llawer tro y rhybuddiwyd ni ganddo i beidio ymyrryd â’r ‘game’.”

Ceir hefyd ddisgrifiad ganddo o ymweliad y cwn hela â’r gymdogaeth. “Ymwelai mintai cwn hela y Faenol a Choed Alun; arferiad poblogaidd y dyddiau hynny. Cyfarfyddent mewn lle canolog, a mawr y miri a’r brwdfrydedd ym mysg y plant. Gwelid y cwn hela yn cyniweirio o amgylch yr helwyr, a’r meirch trwsiadus yn ysgwyd eu pennau, fel pe yn sylweddoli eu tras uchelryw, ac fel pe yn ymhyfrydu yn y dydd a’i ddigwyddiadau. Nid llai y plant; dilynent y fintai dros y cloddiau, ar draws y meysydd, rhwng y twmpathau eithin, er cael golwg ar y pry yn codi, a chystadleuaeth y cwn yn hela’r ysgyfarnog a’r cadno i’r ddalfa.”

Brodor o Thetford yn Norfolk oedd John Salvage, ond does dim sicrwydd o ble deuai Sarah Ann ei wraig. Yn 1891 honnai iddi gael ei geni yn Barnet, ger Llundain. Yn 1901, ei phlwyf genedigol oedd Grantham, Swydd Lincoln! Ond mae’n amlwg i’r pâr priod gael gwaith ym Môn, oherwydd yno, ym mhlwyf Llanddyfnan y ganwyd Frances (tua 1881) a Henry (tua 1885). Yn fuan wedi geni Henry symudodd y teulu i Bontrhythallt, oherwydd ganwyd Isabel yn Llanddeiniolen ac yna Lizzie, y ferch ieuengaf tua 1890. Yn ddiweddarach, ganwyd Edith tua 1893.

Mae’n fwy na thebyg mai yn Ysgol Tan y Coed ym Mhenisa’rwaun y byddai’r plant wedi cael eu haddysg, ac mae’n ddiddorol meddwl y gallai fy nain fod wedi bod yn athrawes arnynt.

Erbyn 1911 dim ond Edith o’r plant oedd yn parhau gartref yn Ship gyda’i rhieni, ac erbyn hyn, mae’r tad yn honni y gallai siarad Cymraeg yn ogystal a Saesneg, ond nid felly y fam. Roedd hi’n parhau’n uniaith Saesneg. Roedd y plant erbyn hyn, wrth gwrs, yn gwbl ddwyieithog. Does dim hanes o unrhyw un o’r plant yn yr ardal wedyn, hyd y gwn i, ar wahan i Edith, a briododd ar ddiwedd 1920 gyda Robert G. Roberts. Mae posibilrwydd iddi hi fod wedi aros yn yr ardal, a bod rhai o’i phlant a’i disgynyddion yn dal i fyw yn y fro.

Lampau oel, drwm a chythraul canu yn Ebenezer

Treuliodd ynadon Caernarfon dros dair awr ar ddydd Sadwrn ddechrau 1908 yn trafod anghydfod ym mhentref Ebenezer y noswaith cyn y Nadolig ychydig wythnosau ynghynt. Mae’n ymddangos ei bod yn arferol gan Fand Cynfi (fel y gelwid y band bryd hynny), i fynd o amgylch y pentref cyn y Nadolig i ganu carolau, ond tra’n aros ar y sgwar, dechreuodd rhai o’r gwrandawyr weiddi arnynt, ac aeth pedwar o drigolion y pentref ati i wthio yn erbyn y banjars, gan ganolbwyntio, am rhyw reswm ar yr un oedd yn chwarae’r drwm. Er i nifer o’r gwrandawyr a’r heddgeidwad lleol geisio eu perswadio i beidio, gwaethygu roedd y sefyllfa, a’r diwedd fu i’r drwm gael ei gicio a’i dorri. Rhybuddiwyd Robert Owen Jones a Richard Williams, Stryd Newydd i beidio aflonyddu ar y band. Ateb y cyntaf oedd: “Serfio nhw’n iawn. Dydi o ddim gwaeth nac a wnaethon nhw i’r lampau.”

Peidiodd y band a chwarae pan dorrwyd y drwm, a bu bron i bethau fynd yn derfysg. Arestiwyd John Rowland Jones, Stryd Tabernacl (yr honwyd iddo gicio a thorri y drwm), Thomas Jones, Stryd Vaynol a’r ddau arall o darfu ar yr heddwch. Yn ôl pob tystiolaeth, roedd y pedwar a arestiwyd yn canu emynau un funud ac yn rhegi’r band y funud nesaf!

Yn y llys cafwyd ar ddeall mai asgwrn y gynnen oedd ffrae rhwng y band a chôr lleol. Yr oedd y côr (ni cheir enw iddo) yn cynnal ysgol ganu mewn ystafell a ddefnyddiai’r band ers rhai blynyddoedd i ymarfer. Yr oedd y band, ar eu cost eu hunain, wedi mynd i’r drafferth i brynu a gosod lampau oel yn yr ystafell er mwyn cael mwy o olau i ymarfer yn ystod nosweithiau’r gaeaf. Roedd y band yn ddigon bodlon i’r côr ddefnyddio’r lampau pan fyddent hwythau’n ymarfer, ond yn gofyn am gyfraniad o naw ceiniog tuag at oel lamp bob tro roeddent yn eu defnyddio. Gwrthododd y côr dalu’r cyfraniad, a’r canlyniad oedd i’r lampau gael eu cadw gan y band a’u defnyddio ganddynt hwy yn unig. A’r creadur anffodus a oedd yn gyfrifol am gadw’r lampau oedd David William Hughes, Stryd Vaynol, chwaraewr y drwm. Fo felly, oedd yn cael ei dargedu gan y pedwar afreolus – ac aelodau o’r côr – fel yr un oedd yn gyfrifol am amddifadu’r côr o olau i ymarfer!

Cafwyd awgrym cryf fod y pedwar diffynydd yn feddw. Pa eglurhad arall oedd o ymddygiad ble roeddent yn canu emynau a rhegi’r band ar yn ail? Ond roedd yr amddiffyniad yn honni eu bod, gyda gweddill y côr, wedi bod yn cynnal cyngerdd mewn capel yn Ebenezer y noson honno! Honnid hefyd fod y band wedi bod yn chwarae y tu allan i’r capel ble roedd y cyngerdd cyn i’r cyngerdd orffen, a’u bod wedyn wedi symud ymlaen i ran arall o’r pentref, ac mai canlyniad yr ‘ymyrraeth’ hwn gan y band oedd yr achos i’r pedwar amddiffynydd ymyrryd â pherfformiad y band yn ddiweddarach.

Roedd hi’n amlwg fod pethau’n hanner dwsin o un a chwech o’r llall! Taflwyd allan yr achos o darfu ar yr heddwch yn erbyn pob un o’r amddiffynwyr. Ond, aethpwyd ymlaen â’r cyhuddiad o achosi niwed maleisus i’r drwm gan John Rowland Jones.

Tystiodd y drymiwr, David William Hughes iddo weld John Rowland Jones yn rhoi cic i’r drwm, ac iddo’i niweidio i’r fath raddau fel y bu’n rhaid i’r band dalu tair punt a thri swllt i’w drwsio. Yr oedd Morris Jones, cigydd o Ebenezer, hefyd yn tystio iddo weld y diffynydd yn cicio’r drwm.

Gwadodd John Rowland Jones y cyhuddiad. Nid oedd ganddo deimlad drwg yn erbyn y band na’r drymiwr, meddai. Cyfaddefodd iddo fod yn gweiddi ar y stryd, ond cefnogi’r band a wnai nid eu gwawdio. Honnodd nad oedd yr heddgeidwad wedi dweud dim wrtho, yn sicr, ni wnaeth ei rybuddio am fod yn afreolus. Ni allai fod wedi cicio’r drwm am fod gwr o’r enw William Davies rhyngddo â’r drymiwr.

Ond cafwyd John Rowland Jones yn euog, a chafodd orchymyn i dalu’n llawn am y difrod i’r drwm, a thalu costau’r erlyniad hefyd; cost eithaf drud i chwarelwr yn y cyfnod hwnnw.

Does wybod beth fu’r berthynas rhwng y côr a’r band yn ystod yr wythnosau a’r misoedd dilynol.

Lladin, Hackney ac Elfennau Daearyddiaeth.

Ar garreg fedd ym mynwent Capel Annibynwyr Bethel, mae’r canlynol wedi ei naddu:
Hic Sepultus Griffithus Hughes, Cefn Uchaf. Coll; Hack; Londini; Studious. Qui iv die Semptembris, Ann Sal. MDCCCXXXVII. Obit Aetatis, Suae XXVII.
Yn Gymraeg mae’r arysgrif yn darllen fel hyn: “Yma y claddwyd Griffith Hughes, Cefn Uchaf, disgybl yng Ngholeg Hackney, Llundain. Bu farw ar y 4ydd dydd o Fedi 1837 yn 27 oed.” Pwy oedd Griffith Hughes, Cefn Uchaf a pham gosod arysgrif Lladin ar ei fedd?
Roedd Griffith yn fab i Hugh ac Ann Hughes, Cefn Llan Uchaf, Llanddeiniolen, ac yr oedd ganddo o leiaf bedwar o frodyr – David, Richard, Hugh a William, ac un chwaer, Mary. Roedd Griffith yn ugain oed yn cael ei dderbyn i’r eglwys ym Methel, a thraddododd ei bregeth gyntaf yno ar Fedi 1af 1833. Roedd yn awyddus i fod yn genhadwr, a dechreuodd ar ei gwrs coleg yn Hackney ym mis Medi 1834. Cwblhaodd ddwy flynedd o’r cwrs cyn cael ei daro’n wael, ac er derbyn gofal meddygon yn Llundain, penderfynwyd ei anfon yn ôl gartref yn y gobaith o gael adferiad iechyd. Ond nid felly y bu, a bu farw yn ŵr ifanc 27 oed ym mis Medi 1837.
Ganed David Hughes yn 1813, a bu yntau hefyd yn ddisgybl (neu fyfyriwr) yn Ngholeg Hackney, cyn graddio yn Glasgow. Mae’n amlwg mai teulu o anghydffurfwyr oedd teulu Cefn Llan Uchaf – er mor agos oeddent i eglwys y plwyf, – ac i Gapel Bethel yr aent i addoli. Yno y dechreuodd David Hughes bregethu yn bedair ar bymtheg oed. Wedi graddio, bu’n gweinidogaethu yn Llansansior, ger Abergele a Great Jackson Street, Manceinion cyn symud i Fangor i gadw ysgol. Ym 1855 aeth yn weinidog i Saron, Tredegar, ac yno y bu hyd ei farwolaeth yn 1872.
Roedd David Hughes yn ysgolhaig, ac chyfrannodd nifer o ysgrifau i’r Gwyddoniadur. Cyhoeddodd hefyd Eiriadur Ysgrythurol a Duwinyddol. Yn 1859 cyhoeddodd un o’r llyfrau cyntaf o’u bath yn y Gymraeg, sef Elfennau Daearyddiaeth.
Mae’n bosibl felly mai David fu’n gyfrifol am osod y geiriad Lladin ar garreg fedd ei frawd.
Mae casgliad o lawysgrifau yn Archifdy’r Brifysgol ym Mangor yn ymwneud â theulu Hughes, Cefn Llan Uchaf, gan gynnwys llythyrau oddi wrth David i’w frawd William.
Ond pam tybed yr aeth dau frawd o Landdeiniolen mor bell a Hackney i dderbyn addysg golegol? Bryd hynny, plwyf eithaf gwledig ar gyrion Llundain oedd Hackney. Yn y cyfnod hwnnw, rhaid cofio fod y prifysgolion, yn enwedig Caergrawnt a Rhydychen, yn cyfyngu eu myfyrwyr i aelodau Eglwys Loegr, neu o leiaf i rai oedd yn fodlon tyngu llw o ffyddlondeb i’r eglwys honno. Gan mai anghydffurfwyr o annibynwyr oedd Griffith a David Hughes, doedd yr un o’r ddau yn fodlon tyngu’r fath lw, ac felly, doedd dim amdani ond mynychu colegau (neu academi fel y gelwid nifer ohonynt) a sefydlwyd gan anghydffurfwyr. Wedi cwrs yn y fath golegau, roedd yn bosib iddynt wedyn fynychu prifysgolion yn yr Alban i gael gradd.
Dywedir mai’r Dr Arthur Jones, Bangor fu’n gyfrifol am gael lle i’r ddau frawd yng Ngholeg Hackney, a’i fod hefyd wedi noddi Griffith.
Tybed beth fyddai hynt a helynt Griffith, pe bai yntau, fel ei frawd, David, wedi cael iechyd i orffen ei gwrs coleg?
Ond beth am weddill y teulu? Cawsant ergydion trwm yn ystod y flwyddyn 1837-38. Yn ogystal a marwolaeth Griffith, bu farw’r fam, Anne Hughes ym mis Mai 1837 yn 64 oed. Yna yn Ebrill 1838 bu farw brawd arall, Hugh, yn 41 oed; ac ym Medi o’r un flwyddyn collwyd Hugh y tad yn 69 oed. Claddwyd y tri ohonynt hwy ym mynwent Llanddeiniolen.
Erbyn 1841 dim ond dau frawd oedd yn dal yn Cefn Uchaf, sef William a Richard; y ddau yn ddi-briod. Rywdro yn ystod y deng mlynedd nesaf priododd William efo Gaynor Jones o blwyf Llandwrog. Roedd y ddau yn dal yn y Cefn yn 1851, ynghyd a mam Gaynor, sef Elizabeth Jones oedd yn 79 oed. Mae’n ymddangos nad oedd plant o’r briodas hon. Nid oedd Richard yno erbyn hyn. Bu Gaynor farw ym mis Mai 1878 yn 68 oed, a’i gwr, William ddiwedd Ionawr 1888 yn 81 oed. Maent wedi eu claddu ym Mynwent Llanddeiniolen yn y bedd agosaf at y rhieni. Yn yr un bedd claddwyd Mary Thomas (merch y Cefn Ucha, a chwaer y pum brawd) yn Nhachwedd 1862 yn 64 oed. Roedd hi’n byw yn Cefn Cynrig, Bethel. Hefyd yn yr un bedd mae ei brawd, Richard, a fu farw yn Awst 1853 yn 37 oed. Ar ei farwolaeth roedd yn byw yn Rhos y Gad, Llanbedrgoch, Môn. Mae dau arall wedi eu claddu yno hefyd, sef Jane Thomas, Cefn Cynrig, fu farw ym Mai 1908 yn 67 oed a’i gwr, Robert Thomas, fu farw ym Mawrth 1918 yn 83 oed. (Mae’n bosib fod Robert yn fab i Mary, ac yn ŵyr i Hugh ac Anne Hughes, Cefn Ucha. Ni allaf gadarnhau hynny ar hyn o bryd).
Yn y bedd teuluol, claddwyd Hugh ac Anne a’u mab,Hugh o fewn blwyddyn i’w gilydd yn 1837-38. Ond mae un arall wedi ei gladdu yno hefyd, sef Hugh Roberts, fu farw ym Mai 1906 yn 80 oed. Ac un o Ros y Gad, Llanbedrgoch oedd yntau! Beth tybed oedd cysylltiad y teulu a’r rhan hon o Sir Fôn?
Oes rhai o ddisgynyddion y teulu – Cefn Ucha neu Gefn Cynrig – yn parhau yn yr ardal heddiw?

Cwt be ar y Foel Gron?

Cwt Be ar y Foel Gron?
Ar ddiwrnod olaf Hydref cefais y cyfle i ymweld â chwt ar lethrau’r Foel Gron uwch Llyn Cwellyn. Nid yn aml y bydd unrhyw un yn dewis ymweld â chwt, yn enwedig cwt sydd wedi ei leoli tua 700 troedfedd i fyny llethr go serth. Felly, beth oedd yr atyniad?
Ym mhlwyf Betws Garmon mae traddodiad mai yma roedd Cell Garmon. Mae rhai yn credu mai cwt geifr sydd wedi ei leoli yma, a thybia eraill mai cwt bugail ydyw, ond hyd y gwn i, does neb yn siwr iawn.
Mae’r cwt cerrig wedi ei adeiladu ar ochr uchaf y wal sy’n gwahanu’r llechweddau isaf oddi wrth ffriddoedd yr ucheldir, ac mae’n ymddangos fel pe bai wedi ei blethu i mewn i’r wal honno. Mae’r to hefyd o gerrig, a’r cyfan fel pe wedi eu tynnu o greigiau sy’n brigo i’r wyneb ar y llechweddau uwchben. Mae dwy fynedfa, y naill ar bob talcen, a’r rheini’n arwain i ddwy ystafell weddol isel, ond gyda’r llawr wedi ei balmantu â cherrig llyfnion. Does dim sicrwydd a fu ffrâm bren na drws i’r un o’r ddwy fynedfa. Yn uwch i fyny’r llethr mae tarddiad ffrwd fechan sy’n llifo heibio’r cwt. Yno hefyd mae olion cylch cerrig bychan – cylch nas cofnodwyd yn unman hyd y gallaf ddarganfod.
Bum yn chwilota am rywfaint o hanes y cwt. Mae chwilio am hanes tŷ yn medru bod yn ddigon trafferthus, ond hanes cwt!
Mae’r cwt wedi ei ddangos ar y Map Arolwg cynharaf o’r ardal, sef map dwy fodfedd 1816. Mae’n ymddangos wedyn ar fapiau manylach a mwy o ran graddfa yn 1889 a 1915. Yn anffodus, nid yw mapiau Degwm Betws Garmon (yn 1843) o fawr werth gan mai ffiniau ffermydd yn unig a ddangosir. Gwelir felly fod y cwt wedi herio stormydd am o leiaf ddwy ganrif ar lethrau uchaf y Foel Gron – ac yn dal i sefyll.
Ym mis Hydref 1875 cafodd y cwt ei ‘ddarganfod’ yn ei oriau hamdden gan Henry McKie, syrfewr i gwmni’r North Wales Narrow Gauge Railway. Anfonodd ddisgrifiad manwl o’r adeilad i Edward Breese, cyfreithiwr o Borthmadog, gan son am y posibilrwydd ei fod yn gell meudwy tebyg i rai a welodd yn Iwerddon. Mae hefyd yn tybio y gallai fod wedi ei ddefnyddio gan fugail, er nad oedd lle tân na simnai yn perthyn iddo. Ond yn ôl Edward Breese, “I do not think the building you refer to is anything more than a shepherd’s hut.”
Ddiwedd 1966 cafodd y cwt ei ‘ail-ddarganfod’ gan y diweddar Wil a Mary Vaughan Jones, Waunfawr. Anfonwyd y wybodaeth i’r Comisiwn Henebion yn Aberystwyth. Mae’r ateb yn tueddu i gadarnhau mai cwt bugail sydd yma, “but it could be an anchorite’s cell. The ancient cells of the religious on the west coasts of Ireland are very similar. Better for the moment to call it a pre-18th century corbelled hut…” Ac fel cwt cerrig wedi ei gorbelu y cofnodir ef gan y Comisiwn hwnnw heddiw.
Yn gynharach eleni cyhoeddwyd adroddiad cynhwysfawr gan Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd ar “Medieval and Post-Medieval Agricultural Features in North-West Wales.” Yn yr adroddiad hwnnw, disgrifir y cwt fel “a very well preserved small building that retains corbelled roof and rough stone slabs entirely intact.” Ond er mai’r awgrym a geir yn yr adroddiad hwn hefyd yw mai cwt bugail sydd yma, “it is possible that it was built for another function.” Ond does dim awgrym ynglŷn â beth allai’r “other function” hwnnw fod.
Un posibilrwydd yw iddo gael ei ddefnyddio fel cwt geifr. Dangosodd Gwenno Caffell mewn erthygl yn Archaeology in Wales (1988) fod cytiau myn geifr yn cael eu defnyddio gan ffermwyr i odro llaeth o eifr rhannol wyllt. Darganfu gwt myn yn Nant y Benglog, rhwng Nant Ffrancon a Chapel Curig. Roedd iddo ddwy ystafell, ond fod to un ohonynt wedi dymchwel. Y dull oedd dal ychydig o fyn a’u cadw yn yr ystafell leiaf. Deuai’r geifr i chwilio amdanynt, a chaent eu corlannu o fewn yr ystafell fwyaf. Gadewid y myn at y geifr i gael ychydig laeth, ac yna’u gollwng yn rhydd. Byddai’r ffermwr wedyn yn godro’r hyn oedd yn weddill o laeth y geifr, cyn eu gollwng hwythau’n rhydd i’r mynydd. Tybed a oedd y dull hwn yn cael ei ddefnyddio ym Metws Garmon?
A dyna gip ar hanes posibl Cwt y Foel Gron, gyda thri defnydd posib iddo. Dewiswch chi.

Moto beic cynnar

Gan Arnold Jones, Penisarwaun y cafwyd y llun, ac mae’n ddigon eglur i ddarllen y rhif cofrestru. Fe’i tynnwyd mae’n ymddangos ar ben yr allt o Bontrhythallt am Benisarwaun – ger Tan y Gaer neu Gwyddfor. Mae rhai cannoedd o gofnodion am rifau cofrestru ar gadw’n yr Archifdy yng Nghaernarfon, ac yr oedd cofnod am y peiriant hwn yn eu plith.
Cofrestrwyd y moto beic Triumph llwyd a du ar y 1 Chwefror 1921 i John Roberts, Fferm y Glasgoed. Parhaodd yn ei feddiant hyd 1930 pryd y trosglwyddwyd ef i Griffith John Evans, Parc y Rhos, Llanrug. Adnewyddu trwydded y moto beic ym mis Gorffennaf 1931 yw’r cofnod swyddogol olaf amdano. Os nad oes rhywun yn gwybod mwy o’i hanes……..

“Chwilota” ar y We

Chwilota ar y wê.
Yn ôl yr addewid cyn y Nadolig, mae “Chwilota” bellach ar y wê, a byddaf yn ceisio ychwanegu erthyglau, pytiau a lluniau o’r golofn yn ystod yr wythnosau a’r misoedd i ddod. Araf yw’r broses ar hyn o bryd tra byddaf yn ymdopi â’r dechnoleg angenrheidiol! I’r rhai ohonoch sydd yn giamstars ar y cyfrifiadur, gallwch ddarganfod y golofn ar chwilota.wordpress.com Mae’n haws dod o hyd i’r safle ar Google Cymraeg, neu ar Safari i’r rhai ohonoch sy’n defnyddio tabledi i-pad. Gallwch ychwanegu eich sylwadau eich hun at y wybodaeth. Gan fod ymateb i rai testunau yn dod fis neu ddau wedi’r hanes gwreiddiol, y gobaith ar y wê yw crynhoi’r cyfan fel bo’r wybodaeth i gyd dan yr un teitl; felly ni fydd cynnwys y wê yn union yr un fath a’r hyn sydd yn y papur.
Ond i’r rhai ohonoch sy’n well ganddynt godi’r ffôn neu anfon pwt o lythyr, yna gallwch gysylltu fel arfer ynglyn ag unrhyw ymholiad neu wybodaeth am hanes lleol bro’r “Eco” drwy anfon at Dafydd Whiteside Thomas, Bron y Nant, Llanrug, Caernarfon (Ffon 01286673515)

Gwenith Gwyn a Llên gwerin.

Addewais y mis diwethaf gynnwys adroddiad gan Robert J. Williams o’r Waunfawr mewn ymateb i’r hanes am gladdu merch ifanc o Glwt y Bont. Yn y cyfamser, cysylltodd Mair Foulkes, Penisarwaun hefyd, gyda mwy o wybodaeth, gan fod cysylltiadau teuluol ganddi â’r teulu hwn o’r Fachwen. Gyda diolch i’r ddau ohonoch am wybodaeth fanwl.
William Rhys Jones oedd y gweinidog y cyfeirir ato yn angladd y ferch o Glwt y Bont. Ar y pryd roedd yn weinidog gyda’r Bedyddwyr ym Mhenrhyn Coch ger Aberystwyth, ond un o feibion Y Fachwen oedd, ac yn berthynas i’r ymadawedig. Ganwyd ef ar 30ain o fis Rhagfyr 1868 yn Bron Ceris, Fachwen, tŷ a adeiladwyd gan ei rieni ar dir Garnedd Wen. Ei dad oedd Dafydd John Jones, a dengys y cyfrifiadau iddo gael ei eni yn Llanwnda, Sir Benfro. Ei dad yntau oedd John Jones, a alwai ei hun yn Ioan Ifor, a hannai ei deulu o blwyf Llanrug. Chwaraeodd Ioan Ifor ei ran yn natblygiad y diwydiant llechi led-led Cymru. Teithiodd i ardal Penmachno, Ffestiniog, Dyffryn Ceiriog a Phenfro i ddarganfod gwythiennau llechi. Tra ym Mhenfro cyfarfu â’i wraig, Dorothy Rees, ac yno y ganwyd John a Dafydd, eu dau fab hynaf. Dychwelodd y teulu i Arfon. Ganwyd dwy ferch – Dorothy a Mary – yn Llanrug, ac yna Daniel, Evan, Hannah, Ann a Martha ym Mron Ceris.
Priododd Dafydd John Jones gyda Hilda Williams, merch William William Hughes a Hannah, Stryd y Llyn, Caernarfon. Yn ôl nodiadau teuluol roedd William William Hughes yn wreiddiol o’r Ceunant, ac yn hannu o’r un cyff a Ioan Ifor. Cafodd Dafydd John Jones droedigaeth yn Niwygiad 1859, a bu’n flaenor ffyddlon gyda’r Bedyddwyr yng Nghapel Sardis, Dinorwig.
Ym Mron Ceris ganwyd tri o blant i Dafydd John a Hilda Jones: William Rhys, (Rees mae’n debyg ar ôl cyfenw ei nain o’r de), Dorothy Ann a Hannah Lizzie. Bu’r ddwy chwaer yn athrawesau yn Ysgol Dinorwig. Bu William Rhys yn gweithio am gyfnod mewn siop ddillad cyn astudio ym Mangor a Llangollen er mwyn cael ei dderbyn i’r weinidogaeth gyda’r Bedyddwyr.
Ordeiniwyd William Rhys Jones yn weinidog yn 1892 a derbyn ei alwad gyntaf i Gapel Horeb, Penrhyn Coch. Arhosodd yno hyd 1894. Bu’n gweinidogaethu wedi hynny ym Mhenrhiwceiber, Llansanffraid Dyffryn Ceiriog, ac yn olaf, yn Y Barri. Bu farw yn 1937. Roedd ganddo ddwy ferch; Hawys Nesta Rhys Jones a fu’n athrawes yn Y Barri, a Marsia Gwynedd a fu’n athrawes yng Nglyn Ceiriog.
Roedd gan William Rhys ddiddordeb mewn llên gwerin, a galwai ei hun yn Gwenith Gwyn pan ysgrifennai i wahanol gyfnodolion. Roedd yn awdur nifer helaeth o ysgrifau ar y pwnc.
A’r cysylltiad rhyngddo a’r ferch ifanc o’r enw Mary Jones a gladdwyd o Glwt y Bont? Roeddent yn hannu o’r un teulu. Roedd mam Mary Jones yn hannu o deulu Bron Ceris, ac fel gweddill y teulu, yn Fedyddwyr rhonc.
Roedd y Mary Jones a fu farw yn fodryb i Mrs Mary Jones a’r diweddar Idwal Jones, Tan y caerau, Clwt y Bont. Roedd Mary Jones arall, sef chwaer Dafydd John Jones (tad William Rhys), yn hen nain i Mair Foulkes.
Dyna ddigon o gysylltiadau teuluol am y tro! – ond byddwn yn falch o dderbyn gwybodaeth am gyhoeddiadau llên gwerin Gwenith Gwyn. Tybed a oedd yn cyfeirio at rai o goelion a thraddodiadau’r fro hon yn ei ysgrifau?

Rowndiau Llefrith ardal Bethel 1930’au-1950’au.

Mae’r darlun am wahanol rowndiau llefrith cynnar yr ardal yn prysur lenwi. Y mis hwn daeth mwy o wybodaeth am ardal Bethel gan Fred Williams, sy’n son am wahanol werthwyr llefrith rhwng y 1930’au a’r 1950’au.
Roedd Evan Robert Jones tra’n ffermio Tyddyn Oer, gyda rownd lefrith ym Methel hyd 1935 pan symudodd y teulu o’r ardal i fyw yn Nhyddyn Cae, Pontrug. Roedd y llefrith yn cael ei gario ar fflôt yn cael ei thynnu gan ferlen o’r enw Mona.
Tua canol y 1930’au dechreuodd Morris Morris, fferm y Gwyndy werthu llefrith, a’i gario mewn crêts o boteli ar sêt ôl ac yn y bwt hen Austin Seven. Pan ddaeth cyfnod Morris Morris i ben, cariwyd ymlaen â’r gwaith gan ei frawd, Sam Morris, Y Fachell. Tua’r un pryd, neu ychydig yn ddiweddarach, dechreuodd David Thomas, Tyddyn y Berth ar rownd lefrith, gan ddefnyddio Ford 8. Mae’r llun yn dangos perchennog rownd lefrith Tyddyn Berth. Fe’i hanfonwyd gan Ann Jones, o’r Talwrn, Môn, sy’n un o ddisgynyddion y teulu. Llawer o ddiolch am y llun cyntaf i’w anfon yn dangos un o’r gwerthwyr llefrith cynnar.
Mae Fred Williams hefyd yn cofio fflôt lefrith yn dod i Fethel o fferm Yr Erw, ac yr oedd Eurwyn Jones, fferm Greuor yn gwerthu llefrith yn ddiweddarach, nes i gwmni Caernarfon Dairies gymryd drosodd.
Yn y tridegau cynnar roedd ffermwr Llwyn Bedw yn gwerthu llefrith yn y Felinheli. Roedd yn cael ei gario mewn tanc o rhwng pumpa deg galwyn ar gefn fflôt yn cael ei thynnu gan ferlen. Bu’r ffermwr farw yn nhafarn y Gardd Fôn tra’n cael peint cyn cychwyn am adref. Digwyddodd hyn rywdro yn ystod yr Ail Ryfel Byd.
Roedd fflôt lefrith arall yn teithio o fferm Glanyrafon i dref Caernarfon yn ddyddiol, a pharhaodd y gwasanaeth hwnnw hyd ddiwedd y pedwardegau.

Cofio’r tren chwarel (Crawia, Llanrug)

Anfonwyd y llun gan Brenda Jones, Waunfawr (Crawia, Llanrug, gynt). Tynnwyd y llun tua 1952/53, ac mae’n dangos y tren yn croesi’r bont yn y Crawia. Mae’r bont wedi ei thynnu i lawr erbyn hyn, ond mae’r pant oddi tani yn dal i achosi problemau gyda llifogydd achlysurol. Mae’n dychryn rhywun i feddwl fod hanner can mlynedd wedi mynd heibio ers i’r tren olaf (ar lein y chwarel neu ar y ‘lein fawr’) ei gweld yn teithio ar lawr y dyffryn, a dwy genhedlaeth wedi eu magu yn y fro na welsant dren gwaith yma o gwbl.

Gemau’r Glyn.

Dyma aros ar ffiniau bro’r “Eco”, a rhoi sylw i gyhoeddiad bychan y deuthum ar ei draws yn ddiweddar yn dyddio o 1909. Yr enw llawn arno yw ‘Gemau’r Glyn, sef Tonau, Emynau a Salmau ar gyfer Angladdau yn ardaloedd Pentir, Rhiwlas, Glasinfryn, Caerhun a Minffordd.’
Does gen i ddim syniad pwy oedd y pwyllgor fu’n gyfrifol am y llyfryn, ond rhestrir y prif swyddogion yn y rhagymdrodd. Yn anffodus, dim ond enwau’n unig a geir, heb unrhyw gyfeiriad at ba un o’r ardaloedd uchod roeddent yn perthyn. Dyma’r enwau, rhag ofn fod rhai o’r darllenwyr yn gwybod rhywbeth amdanynt. Llywydd: W.G.Hughes; Is-lywydd:Herbert Jones; Ysgrifenyddion: Robert Pritchard a J.Pryce Jones; Trysorydd: Thomas Williams.
Mae’n ddiddorol darllen yn y rhagymadrodd pam y penderfynwyd cyhoeddi y fath lyfryn. “Teimlid mai oer a difywyd iawn ydyw y canu mewn angladdau, ac nid yw’r safon y dylai fod mewn amgylchiadau o’r fath. Ein cred mai y rheswm o hyn ydyw – bod y geiriau a’r dôn yn ddieithr i’r naill gynulleidfa a’r llall …. A’r cynllun gorau ydyw ddwyn allan lyfr undebol… fel y medr pawb ymuno yn y canu.”
Yna daw’r frawddeg hon (sydd bron iawn yn rhybudd i holl drigolion y fro): “Mabwysiedir y llyfr hwn yn y dyfodol yn holl angladdau yr ardal, a disgwylir y bydd copi ohonno yn llaw pob un fydd yn bresennol”! Y gobaith yn amlwg oedd y byddai safon y canu yn gwella yn yr angladdau.
Mae’n amlwg hefyd fod y pwyllgor yn ffyddiog y byddai pawb oedd yn berchen y llyfryn yn medru darllen sol-ffa!
Ond o edrych ar y gwahanol donau, tybed a oes rhai ohonynt yn lleol eu naws? Dim ond y cyfansoddwyr a enwir: does dim enw gyferbyn ag awdur unrhyw un o’r emynau. Dyma rai o’r tonau a allant fod yn lleol. ‘Caerhun’, sef trefniant o hen alaw gan R.E.Jones, Carfan. Mae ganddo hefyd dôn arall o’r enw ‘Tabernacl’. Fe’i cynhwysir ‘drwy ganiatad yr awdwr’, a cheir y dyddiad 1886 ar ei chyfer. Mae tôn arall o’r enw ‘Buddugoliaeth’ wedi ei chynnwys drwy ganiatad R.O.Jones, Rhiwlas, a Salm-dôn gan Gutyn Mawrth, Bethesda. Pwy oedd y cyfansoddwyr hyn tybed?
Byddai’n ddiddorol gwybod am faint o flynyddoedd y parhaodd y llyfryn mewn defnydd yn yr ardaloedd hyn, a thybed a oedd llyfryn tebyg o fewn rhai o bentrefi bro’r “Eco”?